HISTORIE SINT GEERTRUID
Ofschoon in en rond Sint Geertruid veelvuldig sporen van activiteiten van de prehistorische mens zijn aangetroffen, is het dorp als permanent woonoord pas zo'n duizend jaar oud. Voor de elfde eeuw was de bewoning van onze streken vooral geconcentreerd in de rivier en beekdalen, waar vruchtbare rivierklei en vooral water te vinden waren. De plateaus, die door de Romeinen gedeeltelijk waren ontgonnen ten behoeve van landbouw, waren na hun vertrek in de vijfde eeuw weer verworden tot bos. In het Maasdal ten zuiden van Maastricht bevonden zich twee heerlijkheden, Breust en Eijsden, die reeds in oorkonden uit de achtste en negende eeuw worden genoemd. Beide dorpen zouden aan de wieg staan van Sint Geertruid en haar gehuchten.
Rond het jaar duizend nam de bevolking in de rivierdalen toe, met name door de invoering van betere landbouwmethodes. Door deze toename van mensen bestond er behoefte aan meer grond voor huisvesting en landbouw. Aangezien deze grond in de rivierdalen niet meer in voldoende mate voorhanden was, liet men het oog vallen op het beboste plateau. In de eerste helft vin de elfde eeuw is vanuit Breust, dat eigendom was van het Luikse kapittel van Sint Martinus, een expeditie vertrokken richting plateau. Zij volgden daarbij het centrale droogdal dat vanuit Eijsden naar het plateau loopt en dat thans nog steeds de verbinding vormt 
tussen Sint Geertruid en Eijsden. Eenmaal op het plateau aangekomen werd begonnen met het kappen van bos. Toen er genoeg grond was vrij gemaakt voor bewoning werd een heuvel opgeworpen waarop een houten kerkje werd gebouwd. (In de eerste bouwfase is het kerkje een driebeukige basiliek: het middenschip uitrijzend boven twee lagere zijbeuken van dezelfde lengte). In de eerste jaren van het bestaan van de nederzetting bestond deze uit drie tot zes boerderijtjes met vijf hectares landbouwgrond, gelegen rondom de kerk. In totaal zullen er in de beginfase zo'n 25-30 mensen hebben gewoond. Vanuit deze kleine nederzetting werd geleidelijk meer bos gerooid.
Rond 1200 vond uitbreiding van de bewoning plaats naar de huidige Eindstraat en Dorpstraat. Het aanvankelijke houten kerkje werd al vrij snel ver- vangen door een stenen gebouw, opgetrokken uit vuursteen knollen. De kerk was een dochterkerk van de Sint Martinuskerk te Breust. Voor hun sacramenten (doop, huwelijk en begrafenis, al mochten overledenen veelal op het eigen kerkhof worden begraven) moesten de bewoners van Sint Geertruid de lange weg naar Breust afleggen.
Vandaar dat de bewoners in 1222 een aanvraag indienden bij de Bisschop van Luik om Sint Geertruid tot zelfstandige parochie te verheffen. Datzelfde jaar hechtte de Luikse prins bisschop, Hugo de Pierrepont, zijn goedkeuring aan dat voorstel. In de verheffingsoorkonde wordt Sint Geertruid aangeduid als 'Sancta Gertrudis in Sarto'. De uitgang 'in Sarto' betekent 'in de ontginning, open plek in het bos' (vgl. het Belgische plaatsje Saint Jean Sart bij Aubel). De uitgang '-sart' of '-sarto' heeft dezelfde betekenis als '-rade' of '-rode'. Plaatsnamen met die uitgang zijn meestal ontstaan in de tijd van de grote ontginningen van de plateaus tussen de elfde en dertiende eeuw. In Limburg zijn daarvan vele voorbeelden te vinden. Sint Geertruid is dus in de elfde eeuw gesticht door inwoners van Breust. Het tot Sint Geertruid behorende gehucht Herkenrade ontstond een eeuw later en wel door het toedoen van Eijsdenaren. Tot aan de Franse Tijd (1794-1814) werd Sint Geertruid daarom ook wel Breust op de Berg genoemd en stond Herkenrade bekend onder de naam Eijsden op de Berg. Van een ander Sint Geertruids gehucht is zelfs het exacte stichtingsjaar bekend. In een oorkonde uit 1157 krijgen zeven met naam genoemde inwoners van Breust toestemming van de grondheer, het Kapittel van Sint Martinus te Luik, om op het plateau een nederzetting te stichten. Ze vernoemen het nieuwe dorp naar hun geboorteplaats: Bruisterbos ofwel: Bos van Breust. Zo'n achthonderd jaar, tot het jaar 1828, bleef Sint Geertruid en gehuchten deel uitmaken van de heerlijkheden, later de gemeenten Breust en Eijsden. In dat jaar werden de Gehuchten op den Berg omgevormd tot de zelfstandige gemeente Sint Geertruid. Door een gemeentelijkc herindeling ging Sint Geertruid per 1 januari 1982 op in de nieuwe gemeente Margraten.
Bovenstaande gegevens zijn ontleend aan het boeiende proefschrift van Dr. jan Hartmann, De reconstructie van een middeleeuws landschap. Nederzettingsgeschiedenis en instellingen van de heerlijkheden Breust en Eijsden bij Maastricht (1Oe-19e eeuw), Maastricht 1986 Een aanrader voor eenieder die meer wil weten over het ontstaan en de ontwikkeling van de dorpen die tot 1982 deel uitmaakten van de toenmalige gemeenten Eijsden en Sint Geertruid.
